Otwock leży nad rzeką Świder w Dolinie Środkowej Wisły wśród suchych lasów sosnowych. Jako miejscowość letniskowa zaczął się rozwijać po wybudowaniu połączenia kolejowego z prawobrzeżną Warszawą, przy znaczącym udziale malarza i rysownika Michała Elwiro Andriollego, który osiadł w pobliskim majątku Anielin i energicznie propagował właściwości wypoczynkowe okolicy. Decydująca dla uzyskania przez Otwock statusu uzdrowiska, była działalność doktora Józefa Mariana Geislera, który otworzył tu najpierw swój gabinet, a później zbudował pierwsze sanatorium. Spacer po Otwocku, na który należy przeznaczyć 5 godzin, rozpoczynamy przy budynku dworca PKP.
Połączenie kolejowe z Warszawą-Pragą, Otwock uzyskał w 1877 roku, kiedy powstała łącząca Mławę z Kowlem strategiczna Droga Żelazna Nadwiślańska. Równocześnie w lasach otwockich, w których zaczęły powstawać inwestycje sanatoryjno-wypoczynkowe. W 1910 roku wybudowano obecny budynek stacyjny, a jego modernistyczna sylwetka stała się wizytówką letniskowej, a od 1923 roku uzdrowiskowej miejscowości. W dalszej kolejności zwiedzamy najstarszą część Otwocka, a trasa naszej wycieczki krąży wokół ulicy Kościelnej.
W pierwszej kolejności udajemy się do Willi na Górce (róg ulic Okrzei i Portowej). Jest to jedna z najstarszych budowli Otwocka, zbudowana w 1891 roku przez inżyniera Diehla, autora pierwszego przewodnika po otwockim letnisku. Ulokowana na wydmie w sosnowym lasku, zachowała drewnianą architekturę i zdobione ornamentami okna, werandy i szczyty dachów.
Kolejną reprezentacyjną willą jest Willa Racówka (ul. Czaplickiego 7). Murowany, jednopiętrowy dom zbudowany został w 1928 roku, po licytacji i zmianie właściciela stając się siedziba Sądu Grodzkiego. Obiekt wpisany jest do rejestru zabytków.
Jedna z najbardziej reprezentacyjnych otwockich drewnianych domów jest Willa Podole (ul. Kościuszki 15), zbudowana przez farmaceutę Franciszka Podolskiego w 1895 roku. Obszerny budynek narożny z apteką, do której wejście prowadziło po schodkach, znajduje się w rękach potomków pierwszego właściciela. Podczas II wojny światowej apteka była punktem kontaktowym dla konspiracji i miejscem dystrybucji prasy podziemnej.
Kolejnym punktem na naszej trasie jest Sanatorium Geislera (ul. Kościuszki 20), które powstało w 1893 roku w celu leczenia gruźlików. W miejscu, gdzie obecnie znajduje się osiedle mieszkaniowe, powstał komfortowy budynek z jednoosobowymi pokojami, werandami do leżakowania, jadalnią i salonem. Drewniane budynki zdobione ornamentami otaczał suchy sosnowy las. Sanatorium, które założył doktor Józef Marian Geisler, stało się wzorem dla kolejnych tego typu obiektów. Sukcesywnie rozbudowywany ośrodek, który nie tylko leczył pacjentów, ale także wykształcił wielu lekarzy, działał do wybuchu I wojny światowej.
W dalszej kolejności udajemy się do kościoła św. Wincentego á Paulo (ul. Kopernika 1). Stoi on w miejscu, gdzie pod koniec XIX wieku na gruncie podarowanym miejscowej społeczności przez właściciela dóbr otwockich Zygmunta Kurtza, postawiono niewielką kaplicę. Na początku XX wieku przebudowano ją według projektu Władysława Marconiego na neogotycką świątynię. W latach 1930–1935 wybudowano nową świątynię w stylu modernistycznym z trzema nawami. Istniejący wcześniej kościół rozebrano. W 1944 roku przybyli z Wołynia żołnierze 27. Dywizji Wołyńskiej AK przywieźli obraz Matki Bożej Swojczowskiej, uratowany po zagładzie wioski Swojczów. Obraz datowany na XVII wiek, czczony był na Wołyniu przez katolików, unitów i prawosławnych.
Drugie otwockie sanatorium (obecnie Dom Sendlerowej, ul. Kopernika 8) otwarto w 1905 roku w bezpośrednim sąsiedztwie obiektu doktora Geislera. Stylowy drewniany, jednopiętrowy budynek zbudowano w parku. Przed I wojną światową sanatorium kierował doktor Stanisław Krzyżanowski i podnosił na nowy poziom leczenie chorób płuc. W 1917 roku zmarł na tyfus plamisty, gdy leczył chorych podczas panującej epidemii. W latach 1911–1920 w domu mieszkała w córka doktora Irena Krzyżanowska – Irena Sendlerowa, Sprawiedliwa Wśród Narodów Świata, która z getta w Warszawie ocaliła 2,5 tys. żydowskich dzieci.
W Otwocku leczono nie tylko gruźlicę. W 1908 roku otwarto sanatorium schorzeń układu krążenia i przemiany materii. Nowoczesny Zakład Dietetyczno-Przyrodoleczniczy (ul. Słowackiego 4) dla dobrze sytuowanych pacjentów był wyposażony w urządzenia terapeutyczne. Sanatorium funkcjonowało do 1939 roku. Obecnie mieści się w nim zespół szkół nr 1.
Tuż obok budynku zobaczyć można kamień i tablicę z inskrypcją, które znajdują się w miejscu straceń, będącym także zbiorową mogiłą 2000 otwockich Żydów rozstrzelanych w sierpniu i wrześniu 1943 roku.
Nasz spacer kontynuujemy udając się do Sanatorium Doktora Przygody (ul. Dłuskiego 1). Istniejące do dzisiaj dwa piętrowe drewniane budynki zbudowano w 1985 roku dla „Zakładu leczniczego dietetyczno-higienicznego dla Izraelitów”. Syn właściciela, doktor Władysław Przygoda przejął zakład w 1907 roku, przekształcając go w sanatorium chorób płuc i krtani. Podczas II wojny światowej obiekt znalazł się na terenie otwockiego getta. Mieściła się w nim siedziba Judenratu – Rady Żydowskiej. Od 1954 roku jest to budynek komunalny.
Kończąc spacer po willowej i sanatoryjnej części Otwocka, wracamy do dworca PKP, a następnie przez centrum kierujemy się do południowej części miasta.
Kolejnym przystankiem na trasie zwiedzania jest Pensjonat Gurewicza (Armii Krajowej 8). Budowla nazywana Perłą Otwocka, powstawała w latach 1906–1921, tworząc obiekt składający się z siedmiu skrzydeł z oszklonymi werandami i tarasami. Pensjonat posiadał wysoki standard wyposażenia. Jego architektura stanowiła kwintesencję stylu wzorowanego na drewnianych, zdobionych willach kurortów szwajcarskich. „Świdermajer” otaczał zadbany park w stylu angielskim, sprzyjający odpoczynkowi i rekonwalescencji.
Stamtąd nasz szlak prowadzi obok stylowej Cukierni Sosenka położonej na skraju Parku Miejskiego. Można w tym miejscu zrobić przerwę w spacerze, a na tarasie napić się kawy.
Po krótkim odpoczynku, ruszamy do Muzeum Ziemi Otwockiej, które mieści się w cofniętej od ulicy Narutowicza obszernej murowanej willa w stylu dworkowym. Wybudowano ją w 1956 roku dla Jakuba Bermana, stalinowskiego aparatczyka PZPR, nadzorującego działania Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, brutalnie wprowadzającego system komunistyczny. W muzeum obejrzeć można ekspozycję poświęconą historii miasta, miejscowego stylu architektury drewnianej, etnografii, a także biografii patrona muzeum – Michała Elwiro Andriollego, który odegrał ważną rolę w historii Otwocka z XIX wieku.
Trasa spaceru na krótko zagłębia się w tereny leśne leżące na obszarze Mazowieckiego Parku Krajobrazowego, którego granica biegnie tu ulicą Narutowicza. Park obejmuje zasięgiem pasmo lasów równoległe do doliny Wisły, będące pozostałością dawnej Puszczy Osieckiej. Większa część parku to lasy głównie iglaste, są również torfowiska i inne zespoły obszarów podmokłych – olsy i łęgi. W granicach parku znajduje się dziewięć rezerwatów i 60 pomników przyrody.
Wracając do centrum miasta, kierujemy się w stronę ratusza miejskiego. Jest to willa pochodzącą z lat 80. XIX wieku, którą władze miejskie zakupiły po pierwszej wojnie światowej z przeznaczeniem na siedzibę magistratu. W 1928 roku zakończono przebudowę budynku, który uzyskał obecną formę architektoniczną piętrowego ratusza z wieżą zegarową, o sylwetce nawiązującej do obowiązującego wówczas stylu narodowego.
W pobliżu ratusza znajduje się Skwer Szarych Szeregów z pomnikiem, a dalej siedziba amatorskiego Teatru im. Stanisława Jaracza działającego pod egidą Otwockiego Centrum Kultury. Z teatru powracamy do dworca PKP, gdzie kończymy spacer.
