Spacerując po najstarszej części Płocką można odkrywać długą i złożoną historię książęcego grodu. Na Wzgórzu Tumskim, sięgającym cyplem w dolinę Wisły, w czasach Mieszka i Bolesława Chrobrego powstał obronny gród. W 1075 roku utworzono biskupstwo mazowieckie z siedzibą w Płocku, a kilka lat później król Władysław Herman obrał Płock za siedzibę dworu. W czasach Władysława Hermana na Wzgórzu Tumskim powstała pierwsza budowla murowana — romańska rotunda. Biskup płocki Aleksander z Malonne zbudował na jej miejscu katedrę z dwiema wieżami. Po dotkliwych najazdach i grabieżach, Płock zabezpieczono fortyfikacjami z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego. Od zobaczenia fragmentu wzniesionych z jego polecenia murów miejskich rozpoczyna się historyczna część spaceru, na który łącznie powinniśmy przeznaczyć ok. 4 godzin.
Wznoszenie murów miejskich (ul. Nowowiejskiego) zaczęto w 1353 roku, głównie z funduszy króla Kazimierza Wielkiego. Miały one wysokość blisko 9 metrów, a grubość – od 2,2 u podnóży do 1,8 metra w koronie. Podwójnym murem obronnym, otoczono wzgórze zamkowe. Zabezpieczone miasto stało się trudniejsze do zdobycia i mogło rozwijać się w kolejnych stuleciach. Umocnienia rozebrali Prusacy po drugim rozbiorze Polski i zajęciu Płocka.
W dalszej kolejności udajemy się na rynek miejski, gdzie w średniowieczu znajdował się plac targowy. Wokół znajdowały się drewniane zabudowania, a murowany był jedynie gotycki ratusz w pobliżu ulicy Grodzkiej prowadzącej do bramy zamkowej. Kamienice otaczające rynek pochodzą z XVIII i XIX wieku, a najstarszy barokowy dom – z końca XVII wieku. Obszerny klasycystyczny ratusz wybudowano z kolei w latach 20. XIX wieku na podstawie projektu Jakuba Kubickiego.
Stojąca przy rynku kamienica z XIX wieku od dawna jest siedzibą zgromadzenia sióstr Matki Bożej Miłosierdzia. W 1931 roku stała się miejscem objawienia siostry Faustyny Kowalskiej. W 1950 roku ówczesne władze zlikwidowały dom zakonny, a zakonnice wróciły do niego po upadku komuny. W 2000 roku siostrę Faustynę kanonizowano, w kaplicy powstało sanktuarium jej kultu.
Kierując się z rynku w stronę wiślanej skarpy, przechodzimy obok jednego z najcenniejszych zabytków miasta, dawnej kolegiaty św. Bartłomieja. Przez 300 lat stał w jej miejscu gotycki kościół ufundowany przez Kazimierza Wielkiego. W pierwszej połowie XVIII wieku został gruntownie przebudowany i przeorientowany, co nadało mu formę późnobarokową. Stojąca obok dzwonnica pochodzi z XVII wieku.
W dalszej kolejności udajemy się na plac Książęcy z pomnikiem Bolesława III Krzywoustego, który jest doskonałym punktem widokowym, z które rozpościera się panorama doliny Wisły. Na pierwszym planie widać Zalew Sobótka i ujście rzeki Brzeźnicy, w przeciwnym kierunku w oddali widać most na Wiśle. Ścieżka promenady prowadzi krawędzią skarpy w stronę katedry.
Poniżej kościoła św. Bartłomieja zwraca uwagę odrestaurowany budynek dawnego spichlerza, w którym mieści się Oddział Etnograficzny Muzeum Mazowieckiego. Można w nim zapoznać się z kulturą ludową Mazowsza, zbiorami sztuki Dalekiego Wschodu, malarstwem i rzeźbą Bolesława Biegasa, przedstawiciela kierunku symboliczno-secesyjnego, artysty pochodzącego z Mazowsza i tworzącego w Paryżu.
Przechodząc do ulicy Kazimierza Wielkiego, dociera się wkrótce do otoczonych parkiem i ogrodem zabudowań klasztoru i kościoła o rzadko spotykanej na Mazowszu architekturze neogotyku angielskiego. Świątynia Miłosierdzia i Miłości jest jedyną katedrą i najważniejszym kościołem mariawitów w Polsce.
Kolejnym przystankiem na trasie zwiedzania jest dawny rynek kanoniczny, a obecnie plac Narutowicza, gdzie od XIII wieku był głównym miejscem handlu przy bramie miejskiej. Jedną z kanonii otaczających rynek był obecny Dom pod Trąbami, zwany od herbu Trąby umieszczonego w kolistym polu w południowej szczytowej ścianie. Wybudowany w końcu XIV wieku przylegał do miejskich murów, po których na ścianie pozostał zarys.
W „Domu pod Opatrznością“ z XIX wieku, stojącym przy placu, ma siedziba Biblioteka im. Zielińskich Towarzystwa Naukowego Płockiego. Założona w 1820 roku, jest siódmą wśród najstarszych bibliotek w Polsce. Najcenniejszą i najstarszą częścią księgozbioru jest siedem starodruków z XVI wieku — między innymi wydany w Królewcu w 1550 roku, unikatowy druk luterański: „Historia żałosna a straszliwa o Franciszku Spierze”.
W okolicy zobaczyć można także dawną siedzibą biskupów płockich. Pałac w XVII wieku starannie wykończyli i wyposażyli biskupi Hieronim Szeptycki i brat króla Jerzy Michał Poniatowski. Pod zaborami pałac służył wojskom, w II połowie XIX wieku, po przejęciu przez carskie władze, rozbudowano go na potrzeby płockiego sądu i hipoteki. W tej roli budowla służy do dziś i zamyka klasycystycznym frontem zachodnią pierzeję rozległego placu.
Kolejnym punktem na naszej trasie jest dawny zamek książąt mazowieckich. Obiekt wzniósł król Kazimierz Wielki na terenie grodu obronnego z czasów Władysława Hermana, otaczając go podwójną linią murów, których strzegły dwie zachowane do dziś wieże — Szlachecka i Zegarowa. Druga z nich w XV wieku stała się dzwonnicą katedralną, a w XVIII wieku otrzymała barokowe zwieńczenie. Zamek służył książętom do czasu aż osunęła się skarpa wiślana i został częściowo zniszczony. Teren w 1538 roku przejęło opactwo benedyktynów i przebudowało zespół na barokowy.
Wizytówką miasta jest płocką bazylika katedralna, która należy do najstarszych budowli sakralnych w Polsce. Przy jej wznoszeniu brali udział włoscy muratorzy pracujący wcześniej dla Zygmunta Starego na Wawelu. Podczas remontu w końcu XVIII wieku, dokonano częściowej przebudowy obiektu w duchu klasycyzmu, w 1900 roku w czasie poważnego remontu przywrócono świątyni renesansową formę. Kamienny portal prowadzący do wnętrza zdobi replika Drzwi Płockich, oryginalnie wykonanych z brązu w Magdeburgu dla płockiej katedry, a które w XV wieku znalazły się w niejasnych okolicznościach w rosyjskim Nowogrodzie. W Kaplicy Królewskiej Bazyliki Katedralnej znajduje się sarkofag ze szczątkami władców: Władysława I Hermana i Bolesława III Krzywoustego. Warto przejść się alejką parkową do punktu widokowego na skraju skarpy przy południowym skraju Wzgórza Tumskiego. Wisłę można obserwować z parkowej ławeczki w cieniu kasztanów.
Opuszczając Wzgórze Tumskie trasa, kieruje się na północ i mija zabytkowy Odwach, dawną wartownię wojsk carskich. Nieudany atak na wartownię był w Płocku początkiem powstania styczniowego. Obecnie ma tu siedzibę PTTK. Dalej przy ulicy Tumskiej, w odrestaurowanej kamienicy z XIX wieku, mieści się Muzeum Mazowieckie. Specjalnie zaaranżowane wnętrza budynku wyposażono w sprzęty i przedmioty z przełomu XIX i XX wieku i dzieła sztuki o wyjątkowym poziomie artyzmu. W szczególności cenna jest międzynarodowa kolekcja szkła secesyjnego. Równie atrakcyjna jest tworzona od niedawna kolekcja sztuki Art Deco. Obok secesyjnej kamienicy, w nowym budynku obejrzeć można współczesną wystawę „X Wieków Płocka. Płock w przestrzeni kulturowej Mazowsza, Polski, Europy“. Interesującym elementem jest wielka makieta przedstawiająca Płock u progu XIX wieku, pięknie oświetlona i udźwiękowiona. Są tu też bogate zbiory archeologiczne, historyczne i numizmatyczne.
Trasa spaceru kończy się na placu Obrońców Warszawy, skąd można wrócić komunikacją miejską na dworzec PKP. Dysponując czasem warto skierować się do płockiego ogrodu zoologicznego lub odwiedzić Muzeum Żydów Płockich.
