Powstała w dziewiętnastym wieku osada fabryczna założona przez hrabiów Łubieńskich to ewenement na skalę europejską. Przeniesione z podwarszawskiego wtedy Marymontu do maleńkiej Rudy Guzowskiej zakłady przędzalnicze szybko wyrosły na miasteczko przemysłowe. Z wzorcowym układem przestrzennym wyróżnionym nawet na Wystawie Światowej w Paryżu w 1900 r. W osadzie znalazło się miejsce nie tylko dla zabudowań fabrycznych, ale także domów dla zasłużonych robotników, szkół, przedszkoli, szpitala z centralnym ogrzewaniem i oświetleniem, a także pralni i łaźni, gdzie robotnicy mogli zażywać kąpieli po ciężkim dniu. Dziś odrestaurowane budynki dawnej osady cieszą oko i zamieniły się w nowoczesne lofty, sklepy, a także Muzeum Lniarstwa im. Filipa de Girarda.

Ten ostatni żywotnie przyczynił się do rozwoju osady i świetności polskiego (chociaż wtedy pod zaborami) przemysłu lniarskiego. Francuzki inżynier, konstruktor i wynalazca, pierwszy dyrektor zakładów przędzalniczych, któremu Żyrardów zawdzięcza swoją nazwę. To dzięki niemu oraz kolejnym właścicielom fabryki – Karolowi Hielle i Karolowi Dittrichowi – na przełomie wieków stała się ona największym ośrodkiem produkcji lnu w Europie. Warto wspomnieć, że to właśnie Hiellemu i Dittrichowi osada zawdzięcza wszystkie – tak wtedy szokujące – socjalne udogodnienia dla pracowników i ich rodzin. Nie zapomniano także o francuskim inżynierze. Dziś pomnik Philippe’a de Girarda stoi przy dawnym budynku Resursy fabrycznej, która stanowiła rodzaj klubu towarzyskiego z czytelnią, salą bilardową i pokojami do gry w karty.

Ogród na dachu przędzalni
Największym obiektem w fabryce był budynek tzw. Nowej Przędzalni z 1913 r., jeden z pierwszych na świecie budynków konstrukcji żelbetowej. Liczy prawie 130 metrów długości, a wysokością przerasta dziesięciokondygnacyjny blok. Na jego dachu znajdowały się zbiornik przeciwpożarowy i ogród. Dziś przebudowany na oryginalne lofty. Na tzw. Małym Rynku znajduje się ośmioboczny pawilon dawnej przepompowni, której bryła kojarzy się z romańskimi budowlami. Na południowym krańcu terenu fabrycznego, w dawnym budynku przędzalni lnu powstała restauracja „Szpularnia”, w której zachowano oryginalne elementy architektoniczne dawnej fabryki.

Przed nią stoi pomnik Brzemiennej Prządki autorstwa Maksymiliana Biskupskiego, wzniesiony w hołdzie kobietom zatrudnionym przy przędzeniu lnu w zakładach. Upamiętnia on krwawo stłumiony pięciodniowy strajk szpularek w 1883 r., pierwszy powszechny zryw robotniczy w Królestwie Polskim. Z kolei dzielnica domów robotniczych Nowy Świat, wznoszona etapami w latach 1867-1910, usytuowana jest obok kościołów. Zabudowana została niskimi domami z czerwonej cegły, obok których stoją murowane i drewniane budynki gospodarcze. Zachowało się 130 domów mieszkalnych, 19 budynków usługowych i ponad 60 gospodarczych, wiele w bardzo w dobrym stanie technicznym.

Kiedyś fabryka, dziś atrakcja
Osada fabryczna przetrwała okres międzywojenny i PRL. Niestety, po 180 latach funkcjonowania i po kilkuletnich próbach jej uzdrowienia fabryka ostatecznie upadła w 1997 r., co rozpoczęło mniej ciekawy okres w historii Żyrardowa, z wysokim bezrobociem i brakiem funduszy. Jak już wspomnieliśmy, obecna osada fabryczna to przede wszystkim lofty , galerie handlowe i arcyciekawe Muzeum Lniarstwa. Trzeba przyznać – z pietyzmem odnowione i świetnie zakonserwowane. Architekci i konserwatorzy zachowali pierwotny układ osady, co sprawiło, że cieszy oko mieszkańców i turystów. W 2012 r. rozporządzeniem Prezydenta RP osada fabryczna w Żyrardowie jako modelowy przykład organizacji przestrzennej XIX-wiecznego ośrodka przemysłowego została uznana za pomnik historii.

Fabryka na planie filmowym
Dzięki oryginalnej zabudowie dawną osadę fabryczną wykorzystują czasami filmowcy. W emitowanym współcześnie serialu kryminalnym Archiwista historyczny budynek Towarzystwa Akcyjnego Zakładów Żyrardowskich (zwany Kantorem) zagrał w serialu komendę policji. (Pracuje tutaj policyjny archiwista Henryk Mikos, w którego wcielił się Henryk Talar). Budynek dawnego kantoru można zobaczyć także w serialu Strażacy. Producenci wykorzystali w tej produkcji zabytkowy budynek straży ogniowej przy ul. Sławińskiego, neogotycki kościół pod wezwaniem Wniebowstąpienia Pańskiego, czy mający opinię jednego z najpiękniejszych w Polsce – Park Miejski im. Dittricha.

Centrum Informacji Turystycznej
ul. 1 Maja 45, 96-300 Żyrardów,
tel. (46) 854 24 24
[email protected]