Spontaniczna obrona Płocka przez mieszkańców miasta w 1920 r. to epizod mniej znany w historii Bitwy Warszawskiej. Tymczasem odważna postawa płocczan w dużym stopniu przyczyniła się do obrony miasta przed bolszewikami. Na obecnym placu Obrońców Warszawy marszałek Piłsudski uhonorował miasto Krzyżem Walecznych. Ale miejsc związanych z Bitwą Warszawską jest w mieście więcej. Płock przyciąga zresztą wieloma atrakcjami: od nadwiślańskich bulwarów i molo, poprzez średniowieczne Wzgórze Tumskie, na największej w kraju wystawie secesji skończywszy.
Pierwotne plany operacyjne wojsk bolszewickich idących na zachód zakładały błyskawiczne opanowanie Płocka, a następnie wyjście na tyły polskich wojsk, znajdujących się pod Warszawą. Już podczas trwania Bitwy Warszawskiej oddziały bolszewickie po planowanym opanowaniu Płocka ruszyć miały bezzwłocznie na Płońsk, aby włączyć się tam do walk o stolicę Polski. Natarcie na miasto miał przeprowadzić 3. Korpus Kawalerii Gaja Bżyszkiana (,,Gaj-chana’’) wraz z 3. Dywizją Strzelców bolszewickiej 4 Armii.
Mieszkańcy na barykadach
Walki rozpoczęły się 18 sierpnia 1920 r. o godz. 14.00. Bolszewicy natarli prawie jednocześnie z dwóch stron, opanowując północno-zachodnią część Płocka. Wśród obrońców zapanował chaos, żołnierze w panice opuszczali miasto. Znani z okrucieństwa tzw. Czerwoni Kozacy Gaj-chana łupili domy i sklepy, mordowali cywilów, dopuścili się także zbrodni na pacjentach i pracownikach szpitala.
W sytuacji kiedy polskie dowództwo znajdowało się na lewym brzegu Wisły, ludność cywilna przyłączyła się do obrony miasta wraz z luźnymi grupami żołnierzy, policjantów i żandarmów. Wzniesiono 34 barykady, a 12 spośród nich otoczono zasiekami; łączność pomiędzy walczącymi stanowiskami zapewniali harcerze. Kobiety zajęły się organizowaniem punktów sanitarnych, w których opatrywano rannych. Około godz. 3.00 przybyły z odsieczą regularne polskie wojska Pułku Strzelców Podhalańskich.
Piłsudski dziękował mieszkańcom
19 sierpnia, po ponad 21 godzinach nieprzerwanej walki, Płock został wyzwolony. 10 kwietnia 1921 r. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski odznaczył Płock Krzyżem Walecznych. Wypowiedział wówczas znamienne słowa: – Za zachowanie męstwa i siły woli w ciężkich i nadzwyczajnych okolicznościach, w jakich znalazło się miasto, za męstwo i waleczność – mianuję miasto Płock Kawalerem Krzyża Walecznych.
O wydarzeniach z 1920 r. przypomina kamień pamiątkowy położony w 1998 r. w pierwotnym miejscu złożenia ziemi z barykad przy płockiej katedrze oraz kopiec z tej ziemi, przeniesionej na tzw. Bratnią Mogiłę w miejscu pochowania 99 obrońców miasta (na północnych obrzeżach miasta – dziś za torami koło dworca kolejowego). Miejscem o symbolicznej wymowie są groby poległych w walkach 14-letnich harcerzy: Antolka Gradowskiego i Stefana Zawidzkiego na cmentarzu przy ul. Kobylińskiego. Kwatera poległych w 1920 r. obrońców Płocka znajduje się na cmentarzu garnizonowym.
Barykada przy odwachu
Pamięć arcybiskupa Antoniego Nowowiejskiego, który wzywał mieszkańców do obrony miasta przywołuje nazwa jednej z ulic oraz wznoszący się przy niej pomnik arcybiskupa. Na placu Obrońców Warszawy ustawiono pomnik w hołdzie Józefowi Piłsudskiemu. To właśnie na tym placu marszałek uhonorował miasto Krzyżem Walecznych. W 100-lecie odzyskania niepodległości na placu Narutowicza odsłonięto pomnik Obrońców Płocka 1920 r.
Miejscem związanym z obroną miasta w 1920 r. jest także budynek płockiego odwachu. To klasycystyczny budynek wzniesiony w 1837 r. jako wartownia dla rosyjskich żołnierzy. Odwach próbowali bezskutecznie zdobyć powstańcy styczniowi 1863 r., a w 1918 r. rozbrojono stacjonujące tu oddziały niemieckie. Podczas wojny 1920 r. nieopodal znajdowała się jedna z barykad wzniesiona przez obrońców miasta. Dziś dawny odwach jest siedzibą płockiego oddziału PTTK. Przed jego frontem znajduje się symboliczny Grób Nieznanego Żołnierza, a jedna z tablic wmurowanych w fasadę budynku upamiętnia poległych w sierpniu 1920 r.
Centrum Informacji Turystycznej
ul. Stary Rynek 8, 09-400 Płock
tel. (24) 364 99 90, 367 19 44
[email protected]
Informacje: