Spośród wielu ciekawych wycieczek pieszych, jakie można odbyć w Puszczy Kampinoskiej, proponujemy okrężną trasę wychodzącą z Kampinosu. Po drodze na turystów czeka wiele przyrodniczych atrakcji: wspaniałe lasy, rozległe bagna i wysokie wydmy. W poznawaniu otaczającego świata pomocna będzie wizyta w Ośrodku Dydaktyczno-Muzealnym w Granicy. Szlak prowadzi także przez wiele miejsc o dużym znaczeniu historycznym: staniemy na wałach wczesnośredniowiecznego grodziska w Zamczysku, dotrzemy do rzadkiej urody drewnianego kościoła w Kampinosie i zobaczymy powaloną Sosnę Powstańców, która przypomina o walkach toczonych w 1863 roku.
• 0,0 km Kampinos
Duża wieś na skraju Równiny Łowicko-Błońskiej przez krótki czas w średniowieczu posiadała prawa miejskie. Historia osady wiąże się z ciągnącymi się w pobliżu lasami. Puszcza stanowiła niemały majątek, więc wielokrotnie używano jej jako zastawu królewskiego. Długa procesja królewskich wierzycieli mocno zdewastowała dobra kampinoskie, bo każdy usiłował pozyskać jak najwięcej drzew i zwierzyny. Ostatni z dzierżawców, starosta czerwiński Ludwik Gutkowski, współfinansował budowę drewnianego kościoła, który jest dziś najcenniejszym zabytkiem Kampinosu. Z przystanku autobusowego prowadzi do niego niebieski szlak.
Za materiał do budowy świątyni posłużyły sosny kampinoskie. Ich drewno ma charakterystyczne drobne słoje. Barokowy kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny wzniesiono w latach 1773–82. Front oszalowanej budowli o konstrukcji zrębowej zdobią dwie wysunięte wieże. Wnętrze podzielone jest drewnianymi filarami na trzy nawy. W ołtarzu głównym umieszczono obraz „Chrystus na krzyżu” z końca XVIII w. Jego autorem jest prawdopodobnie Franciszek Smuglewicz. Obok kościoła stoi XVIII-wieczna drewniana dzwonnica i murowany budynek plebanii z połowy XIX w.
Za kościołem szlak skręca w prawo i prowadzi przez wieś w stronę puszczy. Wędrujemy tu polną drogą wzdłuż krawędzi Równiny Łowicko-Błońskiej, a potem asfaltem na północ. Jesteśmy już na terenie Kampinoskiego Parku Narodowego. Droga prowadzi przez dużą, bagienną kotlinę, nazywaną Olszowieckim Błotem. Na podmokłych łąkach i turzycowiskach zakwitają wiosną dywany kaczeńców. Botanicy znaleźli tu stanowiska kilku gatunków storczyków. Na północy kraniec podmokłości wyznacza ciemna ściana lasu.
• 3,4 km Granica
Szosa doprowadza do parkingu i obszernego miejsca wypoczynku. W sezonie działa tu bar. Jeżeli przyjechaliśmy samochodem, możemy skrócić nieco trasę wycieczki i zaparkować właśnie tutaj. Z parkingu kierujemy się za znakami niebieskimi, asfaltową drogą na wschód.
Powstanie Granicy jest zaskakująco mocno związane z biegiem światowej historii. Kiedy w drugiej połowie XVIII w. zaczął się dynamicznie rozwijać przemysł, potrzeba było coraz więcej drewna. Wychodząc naprzeciw popytowi, w puszczach mazowieckich zaczęto osadzać tak zwanych budników. W zamian za zwolnienie od pańszczyzny zajmowali się oni wyrębem lasu, wypalali węgiel drzewny, pozyskiwali potaż i popiół. Zamieszkiwali prowizoryczne, byle jak sklecone chatki – „budy”. W 1795 r. taka właśnie osada zapoczątkowała historię Granicy. W latach międzywojennych urządzono tu siedzibę nadleśnictwa. Utrzymany w modnym wówczas stylu narodowym zespół drewnianych obiektów objęty jest ochroną konserwatorską.
W jednym z budynków działa Muzeum Puszczy Kampinoskiej, będące jednym z wielu obiektów znajdujących się na terenie Ośrodka Dydaktyczno-Muzealnego (czynne codziennie z wyjątkiem poniedziałków w godz. 9.00–16.00, tel. 22 725 01 23). Już przed wejściem jest interesująco. Niebo przesłaniają potężne dęby. Trójpienny Dąb Leśniczego mierzy w obwodzie 5,5 m. Pod daszkiem spoczywa niecodzienny eksponat – znaleziona na Pomorzu szczęka wieloryba. Przed wejściem do muzeum stoi kamień z tablicą poświęconą inicjatorom utworzenia parku, profesorom Jadwidze i Romanowi Kobendzom. Wewnątrz zwiedzić możemy dwie sale wystawowe, które prezentują środowisko przyrodnicze puszczy. Dowiemy się tam wielu szczegółów o rzeźbie terenu, rzadkich roślinach i zobaczymy zwierzęta, które trudno zaobserwować w ich naturalnym środowisku. Osobne miejsce poświęcono wydarzeniom historycznym, jakie rozgrywały się na terenie Puszczy Kampinoskiej.
Naprzeciw budynku muzeum znajduje się stała ekspozycja na wolnym powietrzu, prezentująca wszystkie polskie parki narodowe. W pobliżu widać niewielki skansen. Zabytkowe obiekty budownictwa wiejskiego przenoszone są tu z wyludnionych osad puszczańskich. Obok parku etnograficznego biegnie Aleja Trzeciego Tysiąclecia. Rosnące wzdłuż niej dęby są na razie niewielkie. Tabliczka przed każdym z nich informuje, jakie imię nosi drzewo i jaka ważna osoba je zasadziła. „Swoje” dęby mają tu między innymi prezydent Aleksander Kwaśniewski i prymas Józef Glemp. Najstarsze z drzew posadzono w 1999 r., dziś jest ich ok. czterdziestu.
Sprzed Ośrodka Dydaktyczno-Muzealnego szlak prowadzi dalej prosto, skrajem najstarszego puszczańskiego obszaru ochrony ścisłej „Granica”, utworzonego w 1936 r. Na ponad 230 ha rosną tu wiekowe bory mieszane przeplatane olsami o bujnym runie. Ze względu na długi okres ochrony są to jedne z najdorodniejszych drzewostanów w całym parku narodowym.
• 4,9 km wschodni kraniec obszaru ochrony ścisłej „Granica”
Rozstaje szlaków. Tutaj trzymamy się koloru niebieskiego. Szlak prowadzi początkowo wzdłuż wschodniej granicy obszaru ochrony ścisłej, a potem odbija na północny wschód skrajem torfowiska. Poprzez nowe zalesienia i pozostałości pól uprawnych wsi Narty dojdziesz do asfaltowej drogi, prowadzącej z Kampinosu do Górek. Na wschód od drogi widać bagna obszaru ochrony ścisłej „Pożary”. Zachowały się tu naturalne zbiorowiska roślinności wilgociolubnej, a swoją ostoję ma wiele gatunków zwierząt.
• 7,1 km obszar ochrony ścisłej „Nart”
Na rozstajach dróg, ukryte w cieniu wyższych drzew, rosną dwa najstarsze w Puszczy Kampinoskiej graby. Mają po trzysta lat. W głębi lasu widać potężne, ponaddwustuletnie sosny. Obszar ochrony ścisłej „Nart” pozwala na przyjrzenie się puszczy takiej, jaką byłaby bez ingerencji człowieka. Wiele osób nie zdaje sobie sprawy, że powszechne w Kampinoskim Parku Narodowym drzewostany sosnowe są efektem prowadzonych tu od XVIII w. sztucznych nasadzeń. Potencjalnie dominującym zbiorowiskiem na obszarach wydmowych powinien być las grądowy, z dużym udziałem grabów, dębów i lip. Obszar ochrony ścisłej „Nart” utworzono w 1940 r. dzięki zabiegom polskiego nadleśniczego, inż. Stanisława Rychtera. Wystarczyło sześćdziesiąt lat, aby przyroda wróciła do pierwotnego stanu. Niższe piętro drzew tworzą głównie gatunki liściaste. Wiosną pięknie kwitną tu konwalie.
Szlak prowadzi początkowo wzdłuż ściany drzew, a potem skręca w głąb lasu.
• 10,3 km Zamczysko
Od drogowskazu turystycznego wąska ścieżka prowadzi do wczesnośredniowiecznego grodziska o nazwie „Stare Zamczysko”. Na jego wały wejdziesz po galeryjkach i schodach. Grodzisko zlokalizowane jest zgodnie z zasadami sztuki wojskowej. Z dwóch stron otaczają je bagna. Naturalne walory obronne wzmocniono, usypując dwa wały rozdzielone dwiema fosami. Archeolodzy ustalili, że warownię stworzono prawdopodobnie na początku XIII w. Była ona forpocztą większego założenia obronnego, obejmującego m.in. grody w Trojanowie, Osieku, Błoniu i Kopytowie. Tradycja ludowa widziała w Zamczysku miejsce ukrycia skarbów królowej Bony. Teren grodziska porasta bogaty las grądowy. Wiek kilku potężnych dębów szypułkowych szacowany jest na ponad 250 lat.
Po zwiedzeniu grodziska wracamy do rozwidlenia szlaków i idziemy dalej na północ, za znakami czerwonymi. Kilkaset metrów od grodziska mijamy Nowe Zamczysko. Od I wojny światowej aż do utworzenia parku narodowego działał tu tartak, który mocno przyczynił się do wyniszczenia puszczańskich drzewostanów. Obecnie na dawnym terenie zakładu mieści się strażnica przeciwpożarowa i ośrodek szkoleniowy warszawskiej Szkoły Głównej Służby Pożarniczej. Trasa początkowo prowadzi przez bór sosnowy, a potem schodzi w bagienne obniżenie, porośnięte olsem.
• 12,5 km Górki
Szlak doprowadza na południowy skraj wsi. W miejscu zwanym Trzy Krzyże zobaczysz kapliczkę, pamiątkowy kamień i potężny, zwalony pień sosny. Sosna Powstańców 1863 roku runęła w 1984 r. Miała wówczas 170 lat i 350 cm obwodu. Nawet uschnięta i leżąca robi duże wrażenie gęstwiną gałęzi. Według legendy konary drzewa wygięły się do ziemi pod ciężarem ciał powstańców powieszonych przez carskich kozaków. Kaźni dokonano na niedobitkach oddziału majora Walerego Remiszewskiego.
Z Górek rozpoczynamy powrót do Granicy szlakiem zielonym. Znaki początkowo prowadzą wzdłuż asfaltowej Górczyńskiej Drogi, ale po chwili wchodzą w las. Przez sosnowy bór dojdziemy z powrotem do granic obszaru ochrony ścisłej „Nart”, a potem przez zalesione grunty wsi o tej samej nazwie wrócimy na skraj obszaru ochrony ścisłej „Granica”. Na ostatnim odcinku drogi do znaków zielonych dołączają niebieskie.
• 19,1 km wschodni kraniec obszaru ochrony ścisłej „Granica”
Znany węzeł szlaków na miejscu dawnej gajówki. Jeżeli chcemy wrócić na parking w Granicy, idziemy dalej za znakami zielonymi. Aby dojść do Kampinosu, kierujemy się na południe żółtym szlakiem. Dróżka prowadzi przez dawne tereny rolne, zalesione po wykupieniu ich przez park. Za mostem na Kanale Olszowieckim teren może być podmokły.
• 21,4 km przystanek autobusowy w Kampinosie
Informacje ogólne:
● długość trasy: 22 km (możliwość skrócenia do 17 km)
● oznakowanie: kolejno szlaki: niebieski, czerwony, zielony, żółty
● trudności: wycieczka jest stosunkowo długa, więc lepiej wybrać się na szlak wiosną lub latem. Koniecznie weź coś na komary!
● komunikacja publiczna: autobusy i mikrobusy z przystanku u zbiegu ul. Górczewskiej i Lazurowej na warszawskiej Woli; PKS z Sochaczewa, Błonia, Grodziska Mazowieckiego
