Radom leżący na równinie nad rzeką Mleczną, jest jednym z najdalej na południu położonym miastem województwa mazowieckiego. Jak na tranzytowe przemysłowe miasto, znane głównie z zakładów „Łucznik“ i prześladowań po robotniczych protestach z 1976 roku, zachowało się w nim dużo cennych śladów historii. Spacerując od dworca kolejowego w kierunku śródmieścia, pozwoli nie tylko na poznanie dziejów miasta, ale także zobaczenie jego największych atrakcji. Na wycieczkę pieszą po mieście należy przeznaczyć ok. 4 godzin.
Ludzie osiedlali się nad Radomką i Mleczną już w epoce kamienia. W czasach nowożytnych powstała w dolinie Mlecznej osada o charakterze wiejskim. W X wieku na wzgórzu zbudowano gród obronny otoczony wałem i fosą. W XII wieku wzniesiono tam drewniany kościół pw. św. Piotra, od którego pochodzi nazwa miejsca. W XIII wieku Radom wymieniano w dokumentach jako siedzibę kasztelanii, a w II połowie XIII wieku Bolesław Wstydliwy nadał osadzie średzkie prawa miejskie. Właściwy rozwój miasta zaczął się blisko 100 lat później od powtórnej lokacji na prawie magdeburskim z rąk Kazimierza Wielkiego. Nowe Miasto otoczono murami obronnymi z trzema bramami: Krakowską, Piotrkowską i Lubelską. Mury wzmocniono wieloma prostokątnymi basztami (ich fragmenty zobaczyć można na tyłach Muzeum im. Jacka Malczewskiego). Wewnątrz powstał kościół pw. św. Jana Chrzciciela i Zamek Królewski, będący bardziej re- zydencją królewską niż budowlą obronną. Miasto stało się ważnym skrzyżowaniem szlaków między Rusią a Wielkopolską, Pomorzem i Śląskiem. Ze wschodu na zachód pędzono tędy stada bydła, a od cechu garbarskiego rozpoczął się rozwój radomskiego rzemiosła. Jako siedziba starostwa Radom przeżył największy historyczny okres świetności w epoce Jagiellonów, kiedy odbywały się tu zjazdy szlachty i sejmy, miały miejsce częste wizyty królewskie. W czasach postępującego zbliżenia z Litwą, Radom pełnił funkcję stolicy Polski, a król Kazimierz Jagiellończyk wielokrotnie przebywał na tutejszym zamku. Na sejmie w Radomiu uchwalono główne dokumenty potwierdzające przywileje szlacheckie na kolejne wieki – konstytucję „Nihil Novi“ i „Statut Łaskiego“.
Kres świetności Radomia przyniósł szwedzki potop i niemal całkowite zniszczenie miasta przez wycofujących się Szwedów. W 1767 roku została tu zawiązana konfederacja w obronie „wiary i wolności“. Pod przewodnictwem Karola Radziwiłła uznała ona carycę Katarzynę II gwarantką ustroju Polski. W zaborze rosyjskim Radom był stolicą najpierw województwa sandomierskiego, potem guberni. W powstaniu styczniowym działał tu generał Marian Langiewicz. W odrodzonej Polsce został włączony do Centralnego Okręgu Przemysłowego, co spowodowało otwarcie fabryk m.in. broni, telefonów i obuwia. W 1975 roku Radom stał się stolicą województwa, a rok później rozegrały się tak zwane wydarzenia radomskie – robotniczy protest stłumiony brutalnie przez milicję.
Pierwszym punktem na trasie naszej wycieczki jest kościół Opieki Najświętszej Marii Panny, czyli radomskiej katedry. Szczególny wygląd świątynia zawdzięcza dwóm strzelistym wieżom, a jej architektura nawiązuje do gotyku francuskiego. Budowę świątyni rozpoczęto pod koniec XIX wieku, jako realizację projektu warszawskiego architekta Józefa Dziekońskiego, prekursora stylu tak zwanego wiślano-bałtyckiego. Według podobnych projektów Dziekońskiego powstało na przełomie wieków kilkadziesiąt kościołów, głównie w Kongresówce i w Galicji (w tym kościół pw. św. Floriana na warszawskiej Pradze).
Ulicą Sienkiewicza, która jest obecnie reprezentacyjną trasą spacerową i miejscem wydarzeń kulturalnych z XIX-wieczną zabudową, docieramy do Pałacu Sandomierskiego. Wybudowano go według projektu Antonio Corazziego dla władz województwa sandomierskiego. Obecnie jest on siedzibą Delegatury Urzędu Województwa Mazowieckiego.
Podążając ulicą Żeromskiego miniemy m.in. Pałacyk Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego (generalnym sekretarzem Towarzystwa był Julian Malczewski, ojciec Jacka Malczewskiego), kościół pw. św. Stanisława Biskupa Męczennika (dawna cerkiew prawosławna, pamiątka po zaborze rosyjskim), dalej Pałacyk Kierzkowskich, dawne kino Iluzjon, aptekę „Pod Białym Orłem“ i na końcu kościół pw. św. Katarzyny i klasztor ojców bernardynów.
Ulica Wałowa wyznacza zasięg dawnych murów miejskich. Przy ulicy Grodzkiej można zobaczyć ich przestrzenną rekonstrukcję. Nowe Miasto powstało w okresie panowania Kazimierza Wielkiego w połowie XIV wieku. Pamiątką po dawnym zamku królewskim jest budynek obecnej plebanii parafii pw. św. Jana. Po przebudowach z XIX wieku zachowały się detale renesansowe. Makietę zamku zobaczyć można na skwerze naprzeciw kościoła.
Kolejnym przystankiem na naszej trasie zwiedzania jest kościół pw. św. Jana Chrzciciela. Wzniesiony został on w czasie kiedy Nowy Radom uzyskał prawa miejskie, a przez Kazimierza Jagiellończyka traktowany był jako kościół zamkowy. Przez wieki powiększany o kaplice, między innymi fundowaną przez Jana Kochanowskiego, ostatecznie został gruntownie przebudowany przez Józefa Dziekońskiego w stylu neogotyckim.
W ten sposób docieramy powoli do rynku miejskiego, który zachował średniowieczny układ urbanistyczny. Wśród otaczających go domów z XIX wieku wyróżniają się dwie kamienice: barokowy Dom Gąski i neobarokowy Dom Esterki – siedziba Muzeum Sztuki Współczesnej. Neorenesansowy ratusz z wieżą zegarową wybudowano na początku XIX wieku według projektu Henryka Marconiego (obecnie mieści się w nim Archiwum Państwowe).
Po przeciwnej stronie rynku – w dawnym budynku Kolegium Pijarów wybudowanym w połowie XVIII wieku – ma siedzibę Muzeum im. Jacka Malczewskiego, z obrazami pochodzącego z Radomia charyzmatycznego młodopolskiego artysty.
Na tyłach budynku od strony ulicy Wałowej, można zobaczyć odtworzony fragment murów miejskich z zarysem baszty obronnej. Ulicami Wałową i Staromiejską przechodzimy na plac Stare Miasto, by zobaczyć kościół pw. św. Wacława. Wzniesiony został on w 1216 roku i stanowi najstarszy zabytek architektury miasta. Choć został powiększony i przebudowany w stylu gotyckim w 1440 roku, jego rola w czasach rozwoju Nowego Miasta malała i ostatecznie od XIX wieku służył przemiennie jako magazyn, więzienie i szpital. Pod kierunkiem profesora Wiktora Zina został odrestaurowany w latach 80. XX wieku.
Ostatnim miejscem na trasie spaceru jest średniowieczne grodzisko Piotrkówka – piastowski gród chroniący przeprawę nad rzeką Mleczną na granicy Małopolski i Mazowsza, w miejscu krzyżowania się szlaków z Małopolski i Wielkopolski na Ruś i na Pomorze. Badania archeologiczne wykazały kilka faz rozbudowy grodu i potwierdziły jego związek z małopolską strefą ekonomiczną. W kolejnych wiekach, kiedy kolejne ośrodki tworzącego się miasta wędrowały etapami na wschód, na Piotrkówce pozostał nieistniejący już kościół pw. św. Piotra, otoczony z czasem cmentarzem.
