Usytuowana na Wzgórzu Tumskim nad Wisłą katedra jest najstarszą świątynią Płocka i niemym świadkiem tysiącletniej historii miasta. Wraz z kompleksem zamku Piastów tworzyła ona twierdzę, która obecnie stanowi jeden z najcenniejszy zabytków Mazowsza. Warto pamiętać, że jest to także miejsce pochówku władców Polski: Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego, a także piętnastu książąt mazowieckich.

Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny została wzniesiona z inicjatywy biskupa Andrzeja Krzyckiego w I połowie XVI wieku z wykorzystaniem elementów wcześniejszej romańskiej budowli, w jej miejscu której stał XI-wieczny kościół wzniesiony na polecenie Bolesława Śmiałego wraz z ustanowieniem w Płocku biskupstwa. Za budowę obiektu, który obecnie można zobaczyć w Płocku, odpowiedzialni byli sprowadzeniu z Włoch trzej architekci – Bernardin Zanobi de Gianotis, Giovanni Cini i Filip z Fiesole. Kolejną fazą budowy kierował z kolei Jan Baptysta Wenecjanin, który zdecydował o przedłużeniu prezbiterium i powstaniu dwuwieżowej fasady od strony zachodniej. Następna znacząca restauracja obiektu miała miejsce na początku XX wieku, wraz z angażem architekta Stefana Szyllera. Z tego okresu pochodzi nowe wyposażenie kościoła, w tym ołtarze, tron biskupi, stalle, ławki i ambona, a także polichromia autorstwa Władysława Drapiewskiego, która przedstawia sceny nowotestamentowe, panoramę Płocka oraz wizerunki osób związanych z historią miasta. W prezbiterium zobaczyć można z kolei przedstawienia Matki Bożej, postaci świętych i błogosławionych oraz scenę, w której słuchaczami nastoletniego Chrystusa są polscy filozofowie, historycy i inni uczeni, w tym Aleksander Świętochowski i Władysław Smoleński. Z pierwotnego wystroju kościoła na wyróżnienie zasługują renesansowe i barokowe nagrobki i epitafia, a także pochodzące z XVII wieku kamienne ołtarze boczne – Matki Bożej Mazowieckiej i Ukrzyżowania.

W podziemiach przylegającej do północnej nawy tzw. kaplicy Królewskiej znajdują się grobowce ze szczątkami władców Polski – Władysława I Hermana i jego syna, Bolesława III Krzywoustego, a także książąt mazowieckich chowanych w kościele od XII do XV wieku. W centralnym miejscu kaplicy warto zwrócić uwagę także na sarkofag z czarnego marmuru, który zaprojektował Zygmunta Vogla w 1825 roku.

Z katedrą na Wzgórzu Tumskim związanych jest wiele legend miejskich. Jedną z nich jest historia dotycząca Drzwi Płockich powstałych w XII wieku. Ze względu na rysunek i kunszt arcydzieła wykonanego w Magdeburgu, obok Drzwi Gnieźnieńskich, uznawano je za jedno z najcenniejszych tego typu dzieł w ówczesnej Europie. Jednakże w sto lat po montażu w katedrze, wrota w niewyjaśnionych okolicznościach wywieziono z Mazowsza. Przyjmuje się, że oryginalne Drzwi Płockie znajdują się w soborze św. Sofii w Nowogrodzie Wielkim. Jednak co do tego faktu badacze nie są zgodni – pojawiły się przypuszczenia, że w rzeczywistości w świątyni na zachodzie Rosji można oglądać drzwi zrabowane ze szwedzkiej Sigtuny. Obecnie wejścia do płockiej katedry strzegą drzwi stanowiące dwutonową kopię oryginalnych wrót.